Planując letnie wędrówki w terenie albo pobyt na działce, warto mieć świadomość, że w lasach, zaroślach czy na łąkach mogą na nas czyhać kleszcze drobne pajęczaki pasożytnicze żywiące się krwią. Atakują one nie tylko człowieka, ale przede wszystkim mniejsze lub większe ssaki, a także ptaki i gady. Część ludzi bagatelizuje kleszcze uważając, że pajęczaki te im nie zagrażają, inni natomiast odczuwają przed kleszczami silny strach, ponieważ są one często nosicielami drobnoustrojów chorobotwórczych kleszczowego zapalenia mózgu lub boreliozy, którymi mogą zakazić żywiciela podczas wysysania krwi.

W Polsce występuje około 20 gatunków kleszczy, a najbardziej znanym gatunkiem jest kleszcz pastwiskowy (Ixodes ricinus). Wielkość samca kleszcza wynosi 1,5-2,5 mm, a samicy 3-4 mm. Po pobraniu krwi długość samicy zwiększa się do ok. 11 mm dzięki pokrywającemu ją rozciągliwemu oskórkowi. Wszystkie kleszcze przystosowane są do pobierania krwi – posiadają nożycowate szczękoczułki oraz podgębie ze stożkiem gębowym tzw. hipostomem, który tworzą skierowane ku tyłowi kolce utrudniające oderwanie wczepionego w skórę kleszcza i ułatwiające spływ krwi.

Ryzyko zakażenia

Największa aktywność kleszczy przypada na kwiecień-maj oraz sierpień-wrzesień, natomiast szczyt zachorowań na choroby odkleszczowe obserwujemy z jednomiesięcznym opóźnieniem w stosunku do szczytu aktywności kleszczy. W Polsce najbardziej narażeni są na choroby odkleszczowe mieszkańcy województw:

– podlaskiego, warmińsko-mazurskiego i mazowieckiego (na kleszczowe zapalenie mózgu),
– podlaskiego, małopolskiego, śląskiego, kujawsko-pomorskiego i warmińsko-mazurskiego (na boreliozę).

Większa zapadalność na choroby odkleszczowe występuje również wśród pracowników leśnych, grzybiarzy i zbieraczy runa leśnego.
Drobne gryzonie polne są rezerwuarem zarazków boreliozy i kleszczowego zapalenia mózgu, a zwierzyna płowa (sarny) – boreliozy, z których drobnoustroje te przenoszą się wraz z krwią na kleszcze. Raz zakażony kleszcz również staje się rezerwuarem zarazków, ponieważ są one przenoszone transowarialnie na kolejne pokolenia kleszczy.

Cykl rozwojowy kleszcza

Kleszcze są rozdzielnopłciowe, wobec czego ich cykl rozwojowy, obejmujący trzy etapy rozwojowe, zaczyna się od kopulacji samca i samicy na żywicielu lub w środowisku naturalnym. Jednak, aby samica mogła złożyć jaja, musi pobrać krew od zaatakowanego przez nią większego ssaka lub człowieka. Z jaj, złożonych na liściach, trawach itp. wylęgają się sześcionożne larwy, które również do dalszego rozwoju potrzebują krwi żywiciela np. drobnych ssaków lub gadów. Następnie larwy przekształcają się w ośmionożne nimfy, które także są krwiopijne. Po pobraniu krwi od kolejnego żywiciela, którym najczęściej jest: królik, zając, dzik ulegają w środowisku przemianie w postać dojrzałą kleszcza tzw. imago. Dojrzałe kleszcze atakują większe ssaki, a także człowieka. Jak widać pasożytami są wszystkie formy rozwojowe, a więc larwy, nimfy i imago. Jednocześnie są one bardzo wytrzymałe na brak pożywienia i tak larwy oraz nimfy mogą czekać na swojego żywiciela ok. 1,5 roku, a postacie dojrzałe ponad 2 lata.

Borelioza

Krętkowica kleszczowa, rumień wędrujący lub choroba z Lyme są to różne nazwy dla jednej choroby ? boreliozy wywoływanej przez bakterię krętka boreliozy (Borrelia burgdorferi) przenoszonego przez zakażone kleszcze w czasie pobierania krwi od człowieka. Choroba ta została opisana po raz pierwszy w 1975 roku na podstawie obserwacji i badań przeprowadzonych w miejscowości Old Lyme w USA, gdzie wystąpiło wówczas wiele takich zachorowań.
Niebezpieczeństwo zapadnięcia na nią może pojawić się wówczas, gdy kleszcz tkwił w skórze człowieka co najmniej 48 godzin. W przebiegu boreliozy możemy wyróżnić trzy okresy choroby.

I okres choroby zaczyna się zazwyczaj zmianami skórnymi o typie rumienia pełzającego. Na skórze pojawia się plama z charakterystycznym czerwonym brzegiem i przejaśnieniem w środku zmiany. Plama ta występuje zwykle w miejscu ukąszenia przez kleszcza i rozszerza się obwodowo przez okres kilku dni do kilku tygodni, po czym znika. Rumieniowi towarzyszy zwykle gorączka, uczucie ogólnego rozbicia i bóle mięśniowe. U około 30 procent zakażonych rumień wędrujący nie występuje, a pierwsze objawy choroby związane są już z jej późniejszym okresem.
Po kilku miesiącach, w II okresie choroby, dochodzi do rozsiewu krętka boreliozy siecią naczyń krwionośnych, a objawy zależą od narządowego umiejscowienia zmian. U około połowy zakażonych, nie leczonych antybiotykami osób, występują nawracające objawy zapalenia stawów z bolesnością i obrzękiem, które utrzymują się od kilku dni do kilku miesięcy. U 10-20 % może dojść do przewlekłego zapalenia stawów. W przebiegu boreliozy może dojść również do zmian w układzie nerwowym np. sztywności karku, bólów głowy, porażenia mięśni twarzy (dość często występuje porażenie nerwu twarzowego), drętwień, bólów korzeniowych, osłabienia lub niedowładów kończyn, zaburzeń psychicznych. Czasem może wystąpić zapalenie mięśnia sercowego lub osierdzia. Mogą również pojawiać się zmiany skórne. III okres boreliozy zaczyna się w kilka-kilkanaście miesięcy lub później po okresie II i charakteryzuje się zmianami przewlekłymi: zapaleniem stawów, zapaleniem mózgu i rdzenia kręgowego, zapaleniem nerwu wzrokowego, zaburzeniami psychicznymi, neurologicznymi, zmianami skórnymi i zanikiem skóry. U niektórych osób borelioza może przebiegać bezobjawowo, a jedynym dowodem przebycia zakażenia są dodatnie odczyny serologiczne. Rozpoznanie choroby opiera się na wywiadzie dotyczącym ukąszenia przez kleszcza, zgłaszanych objawach (zwłaszcza wystąpieniu rumienia wędrującego) oraz na testach serologicznych krwi lub płynu mózgowo-rdzeniowego wykrywających przeciwciała anty-Borrelia. Testy te stają się najczęściej dodatnie dopiero po upływie 6 tygodni od zakażenia. Warto wspomnieć, że rutynowe badania laboratoryjne krwi i moczu w przypadku boreliozy nie wykazują żadnych charakterystycznych zmian. Leczenie boreliozy polega na podaniu antybiotyków. Im wcześniej po zakażeniu zostaje wdrożone, tym szybszy i pełniejszy będzie powrót do zdrowia. Standardem jest podanie antybiotyku każdej osobie ukąszonej przez kleszcza, u której wystąpiły objawy rumienia wędrującego, niezależnie od wyniku testu serologicznego.

Kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych

Jest to choroba zakaźna dotycząca głównie centralnego układu nerwowego. Wywoływana jest przez flavivirus należący do arbowirusów, którego rezerwuarem są małe gryzonie, a także kleszcze. Do zakażenia człowieka dochodzi najczęściej w czasie pokąsania przez kleszcza ? nosiciela wirusa kleszczowego zapalenia mózgu. Rzadziej zakażenie następuje przez przewód pokarmowy po wypiciu niepasteryzowanego mleka od zakażonych zwierząt gospodarskich.
Okres wylęgania choroby trwa od 7 do 14 dni i w tym czasie wirusy dostają się drogą krwi z miejsca ukąszenia do ośrodkowego układu nerwowego. W części przypadków przebieg choroby jest łagodny i niecharakterystyczny, a jedynym dowodem przebycia zakażenia są dodatnie testy serologiczne. W pozostałych przypadkach choroba ma dwie fazy. Początek kleszczowego zapalenia mózgu jest nagły z gorączką i objawami grypopodobnymi ustępującymi po około tygodniu. Po kolejnych kilku dniach względnie dobrego samopoczucia występują bóle głowy, nudności i wymioty oraz objawy oponowe. Postać oponowa choroby kończy się w ciągu 2 tygodni powrotem do zdrowia. Jeśli jednak choroba obejmuje również mózg i móżdżek, to rozwija się postać mózgowa choroby, której towarzyszą zaburzenia świadomości, objawy uszkodzenia móżdżku z oczopląsem i drżeniem zamiarowym, uszkodzenie nerwów czaszkowych i czasem zaburzenia psychiczne. Jeśli uszkodzenie dotyczy rdzenia kręgowego mogą pojawić się niedowłady kończyn, a później zaniki mięśniowe.
Rozpoznanie choroby opiera się na stwierdzeniu swoistych przeciwciał w odczynach serologicznych.Leczenie kleszczowego zapalenia mózgu jest objawowe. W przypadkach z utrzymującymi się po ustąpieniu choroby niedowładami zasadnicze znaczenie ma rehabilitacja przywracająca sprawność w porażonych kończynach.

Jak zabezpieczyć się przed kleszczami?

Zapobieganie boreliozie oraz kleszczowemu zapaleniu mózgu w dużej mierze zależy od nas samych i związane jest z unikaniem ekspozycji na kleszcze. Dlatego wchodząc do lasu czy na łąkę należy ubierać pełne buty, długie spodnie, opasujące ściśle kostki oraz koszulę z długimi rękawami i ciasno przylegającymi mankietami. Na głowę warto zakładać kapelusz. Pomocne może być także stosowanie dostępnych w aptece bez recepty repelentów czyli preparatów przeciw kleszczom, ale u niektórych osób mogą one wywoływać reakcje uczuleniowe na skórze. Po każdej wycieczce na łono natury należy dokładnie obejrzeć całe swoje ciało w celu poszukiwania malutkich czarnych punkcików czyli kleszczy. Dodatkowo u osób z grup ryzyka tj. przebywającym na terenach o nasilonym występowaniu kleszczowego zapalenia mózgu, a w szczególności osobom zatrudnionym przy eksploatacji lasu, stacjonującemu wojsku, funkcjonariuszom straży pożarnej i granicznej, rolnikom, młodzieży odbywającej praktyki oraz turystom i uczestnikom obozów i kolonii zaleca się szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu.Szczepionka ta zawiera inaktywowane wirusy kleszczowego zapalenia mózgu. Szczepienie podstawowe składa się z trzech dawek podanych w ciągu 12 miesięcy i warto zacząć je na początku roku (w styczniu-lutym), aby wytworzona odporność poszczepienna była już skuteczna w okresie kwietniowo-majowego szczytu aktywności kleszczy. Po dawce III działanie ochronne szczepionki występuje u ponad 97% szczepionych i utrzymuje się co najmniej przez 3 lata, dlatego po zakończeniu szczepienia podstawowego zaleca się dawkę podtrzymującą szczepionki co kolejne 3 lata. W przypadku boreliozy, nie dysponujemy jeszcze szczepionką zapobiegającą tej chorobie.

Gdy znajdziemy kleszcza na skórze

Kleszcze wczepiają się najczęściej w delikatną i dobrze ukrwioną skórę dołów podkolanowych, pachwin, brzucha, a także pod pachami i za uszami. O obecności kleszcza w skórze daje nam znać bolesny stan zapalny i świąd, jaki pojawia się po kilku-kilkunastu godzinach od wczepienia. Widoczny jest również na skórze malutki, wystający, czarny punkcik. Oglądając go pod lupą można rozpoznać, że jest to kleszcz. Zauważonego kleszcza należy jak najszybciej usunąć, gdyż zmniejsza się wówczas ryzyko zakażenia. Optymalnie jest, jeśli może to zrobić chirurg, gdyż usunie go w całości. W chwili obecnej nie polecamy tzw. domowych sposobów polegających na smarowaniu kleszcza olejem parafinowym, wazeliną czy naftą gdyż duszący się wówczas kleszcz wymiotuje i wraz z wymiocinami może wprowadzić do naszego organizmu wirusy kleszczowego zapalenia mózgu lub krętki boreliozy, których bywa nosicielem. Można również usunąć kleszcza samemu chwytając go pensetą jak najbliżej skóry i delikatnie wyciągając. Nie należy kleszczem kręcić, gdyż można wówczas wycisnąć zawartość kleszcza do skóry lub urwać jego odwłok podczas, gdy główka pozostanie nadal w skórze. Na zakończenie dezynfekujemy rankę.

Artykuł napisany przy współpracy z Punk Zdrowia – poradnia chorób zakaźnych Gdynia.